Średniowiecze
Treść
asadnicza róznica między starożytnością a średniowieczaem polegała na zmianie społecznej roli sztyki. Otóż w starożytności, nastawionej na zmysłowe odczuwanie świata i piękna, sztuka pełniła głównie funkcję estetetyczne, a w uduchowionym średniowieczu, gardzącym życiem doczesnym, dzieła sztuki nabrały znaczenie pozaestetycznego: na usługach kościoła muzyka stała się instrumentem wychowania, mająca zbliżyć narodom europejskim doktrynę chrześcijańską. Muzyka stała się jednym ze środków pobudzających i pogłębiających doznania religijne. Muzykę średniowieczną cechowała:
silne powiązanie z religią,
przewaga jednogłosowości,
surowość i ascetyzm ,
· śpiew a cappella,
· oparcie na skalach modalnych reforma notacji, stworzenie systemu solmizacji przez Guido z Arezzo
We wczesnym średniowieczu chrześcijańska Europa pozostawała w kręgu wokalnej muzyki jednogłosowej. Od IV wieku zabroniono używania w kościele instrumentów muzycznych. Bo harmonia całego ludu chrześcijańskiego jest Bogu bliższa niż jakiekolwiek instrumenty. Tak więc głos ludzki stał się wtedy jedynym isnstrumentem wyrażającym muzykę.
Organy znalazły się w kościołach europejskich we wczesnym średniowieczu. Dzięki temu obok praktyki śpiewania chorały gregorańskiego bez akompaniamentu instrumentalnego, rozwija się także wokalno- instrumentala muzyka religijna oparta na potędze brzmienia kościelnych organów, stale doskonałych i wzbogadzających liczbę swoich piszczałek. O organach w Polsce mamy wiadomości od XII wieku, za czasów panowanie Kazimierza Sprawiedliwego. Pierwszym znanym nam organistą był Tomasz zamordowany przez Tatarów w Sandomierzu podczas najazdu w 1260 roku.
Pod koniec VI wieku papież Grzegorz Wielki zatwierdził do wykonywania w Kościele określony zestaw melodii, który nazywano później chorałem rzymskim lub chorałem gregoriańskim (nazwa ,,chorał" pochodzi od słowa ,,chorus" oznaczającego miejsce, w którym stali śpiewacy kościelni). Muzyka gregoriańska w dziejach całej ery nowożytnej stanowiła niewątpliwy fenomen. Nigdy przedtem i nigdy potem muzyka nie była tak bardzo ascetyczna.
Pierwszy hymn królewski: gauder, mater Polonia
Gauder, mater Polonia towarzyszyła uroczystościom władców z dynastii Piastów, pełniąc rolę pierwszego Polskiego hymnu królewskiego. Twórca melodii i tekstu tej pieśni jest muzyk i poeta Wincenty z Kielczy to pierwszy wdzijach znany nam kompozytor.
Bogurodzica- królowa piesni polskiej
Bogurodzica jest niewątpliwie największą chlubą i najcenniejszym utworem polskiego śpiewnika narodowego. Znamy ją dziś jako pierwszą pieśń hymniczną w języku polskim. Jest najstarszą - spośród odkrytych- pieśnią bojową rycerstwa polskiego, a jednocześnie pieśnią religijną. Od jej pojawienia się w historii rozpoczyna się charakterystyczna dla naszych dziejów współistnienie pieśni religijnych i wojskowych występujących we wspólnym nurcie pieśni patriotycznej, dlatego Bogurodzica stała sie symbolem jedności w pieśniarstwie polski. Pierwszy znany nam rękopis pochodzi z 1407 roku. Odnaleziono go przypadkiem, tekst ten był zapisany na karcie przyklejonej do wewnętrzej strony okładki księgi z łacińskimi kazaniami autorstwa Macieja z Grochowa.
Pisząc o bitwie pod Grunwaldem, Jan Długosz zanotował, że przed rozpoczęciem walki wojsko królewskie zaśpiewało Bogurodzicę, którą pietnastowieczny kronikarz określił ,,patrium carmen" czyli ( ,,pieśń ojców"). Pierwszy raz w naszych dziejach użyte określenie pieśni narodowej pełniło rolę hymnu.
Rękopis Bogurodzicy z 1408 roku przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, sygn. 408, karta 87 verso
Breve regnum erigitur – incipit najstarszej znanej piosenki żakowskiej, powstałej w języku łacińskim wśród uczniów krakowskich. Została ona zapisana wraz z notacją muzyczną na karcie 181 verso rękopisu przez nieznanego kopistę w XV wieku.
Utwór opowiada o zwyczaju panującym wśród XV-wiecznych żaków krakowskich, którzy corocznie, w dniach 15–22 października, porzucali obowiązki, aby oddawać się hucznej zabawie. Dochodziło wówczas do odwrócenia hierarchii społecznej – uczniowie przejmowali władzę w szkole, wybierając między sobą króla i dwór. Następnie zabawa przenosiła się na ulice, przejmowano we władanie miasto. Zwyczaj ten był znany także i w innych państwach średniowiecznej Europy (w Niemczech, Czechach, a przede wszystkim we Francji – jako kontynuacja rzymskich saturnaliów)
W łacińskim tekście piosenki żaków krakowskich charakterystyczny jest żal i zaduma nad faktem, że zabawa ta nie będzie trwać wiecznie. W pierwszej zwrotce występuje nawiązanie do motywu obracającego się koła bogini Fortuny: Sublimatum deprimitur / Et depressum elabitur / Transmutato tempore, co dosłownie oznacza: W zmieniającym się czasie to, co wyniosłe, jest strącane w dół, a to, co nisko położone, doznaje wyniesienia w górę. Utwór zbudowany jest z pięciu strof czterowersowych.
Fragment rękopisu Breve regnum :
Najważniejsze utwory muzyki polskiej w okresie średniowiecza
Orędzie wielkanocne 1060 r. - chorał benedyktyński
Bogurodzica
Gaude Mater Polonia Wincentego z Kielczy, hymn pochodzący z oficjum rymowanego o św. Stanisławie, ok. 1253 r.
Hymn ku czci św. Stanisława
· Weselą się wszyscy Hymn ku czci św. Jadwigi, żony Henryka Brodatego
· Hymn ku czci św. Kingi
· Hymn ku czci św. Wojciecha
· Pieśń o Wiklefie pieśń mieszczańska do słów Jędrzeja Gałki, 1447 r.
· Żółtarz Jezusów czyli 15 rozmyślań o Bożym umęczeniu Ładysław z Gielniowa, 1448 r.
· Panis, panis pange patribus tantum Piotr z Grudziądza, XV w.
Breve regnum dwugłosowe, XV w.
· O najdroższy kwiatku XV w.
· Cracovia civitas trzygłosowe, drugi i trzeci głos instrumentalny
· Magnificat trzygłosowe, Mikołaj z Radomia
· Historyka bystrość umysłu Mikołaj z Radomia, na cześć królowej Zofii i jej syna Kazimierza do słów Stanisława Ciołka
Śpiewający teatr
Na pograniczu religijności i świeckości, muzyki i teatru usadowiło się średniowieczne misterium, czyli dramat liturgiczny, który z czasem zaczął chłonąć także świecką pieśń rycerską i postacie z literatury ludowej. Muzyka dramatów liturgicznych, początkowo wywodząca się z melodii chorału gregoriańskiego. W późnym średniowieczu stanowiła juz swoistą syntezę różnych nurtów stylów, zarówno muzyki religijnej jak i świeckiej. Dodać przy tym trzeba, że misterium nie tylko pełniło w średniowieczu fukcję widowiska ale także pouczało o świecie, historii, mówiło o wydarzeniach biblijnych, o tajemnicy narodzin i śmierci. Nigdy przedtem i juz chyba potem żaden z gatunków sztuki nie dawał jednocześnie tak wiele swoim odbiorcom, jak te muzyczno teatralne misteria.
Muzyka świecka:
Podział:
muzyka ludowa - zapewne istniała, lecz zachowane informacje na jej temat są bardzo skąpe
muzyka dworska - dzielona na dwa rodzaje: dającą radość możnym, uświetniającą ceremoniał dworski oraz pieśni trubadurów, wędrownych pieśniarzy dworskich.
muzyka miejska - muzyka popularna zwłaszcza wśród młodych mieszczan (żaków i wagantów), wędrujących od miasta do miasta i biorących udział w przedstawieniach. Podobnie jak trubadurzy, byli zarówno twórcami, jak i wykonawcami swych utworów. Ważne były również wygrywające melodie wieżowe kuranty oraz hejnały, jak np. zachowane do dziś Hejnał Mariacki i Toruński.
muzyka instrumentalna - początkowo jedynie towarzyszyła chorałowi gregoriańskiemu. Pierwsze samodzielne utwory organowe zanotowano na początku XIV w., lecz prawdopodobnie powstawały już wcześniej. Estampida, mimo początkowego charakteru tanecznego, przerodziła się w utwór instrumentalny składający się z większej ilości części. Rondo, taneczny utwór o wieloczęściowej budowie i powtarzającym się refrenie, choć wywodził się z muzyki wokalnej, często występował jako utwór instrumentalny. W XIV w. nastąpił rozwój wariacji.
· muzyka wojskowa i myśliwska.
wielogłosowa muzyka świecka - zachowały się głównie pieśni, we Francji zwane "chansons". Do rozkwitu tej chansons przyczyniła się działalność trubadurów i truwerów. Stworzyli oni podstawowe schematy formalne pieśni: balladę, rondeau, lai i virelai. We Włoszech rozpowszechniony był madrygał. Najczęściej tematyką była miłość zarówno ta idealna w wydaniu rycerskim jak i frywolna.
Średniowieczni kompozytorzy
Leoninus (ars antiqua) skomponował ok. 100 utworów dwugłosowych zebranych w dziele "Magnus Liber Organi" do wykonywania podczas mszy całego roku kościelnego; specjalizował się w tworzeniu organum dwugłosowego.
Perotinus (ars antiqua) zmodernizował organa Leoninusa, rozszerzając je do trzech i czterech głosów. Zastosował nowe techniki kompozytorskie - imitację, w której głosy ulegały przesunięciu; hoquetus, czyli przerywanie melodii pauzami; technikę konduktową, równouprawnienie głosów w rytmie i melodii.
Guillaume de Machaut (ars nova) przyczynił się do rozwoju muzyki świeckiej; komponował głównie motety, ballady, ronda, virelais, cztero-głosowe msze (Notre Dame).
trubadurzy działający w południowej Francji: Wilhelm IX książę Akwitanii; Bernard de Ventadorn Pieśń skowronka; Peire Vidal; Raimbaut de Vaqueiras Kalenda maya; Guiraut Riquier.
truwerzy działający w północnej Francji: Ryszard Lwie Serce; Thibaut IV; Adam de la Halle Gra o Robinie i Marion
minnesingerzy działający w Niemczech: Walther von der Vogelweide; Tannhäuser; Oswald von Wolkenstein.
skaldowie działający na północy Europy
· jongleur (minstrel)
· szpilmani
waganci
Francesco Landini (ars nova) - ballady, madrygały, caccie. Niewidomy organista.
John Dunstable (ars nova) - twórca techniki fauxbourdon